भारतातील प्राचीन लिपी | Ancient scripts of India

नमस्कार मित्रांनो, आज आपण या लेखामध्ये भारतातील काही प्राचीन लिपिबद्दल महिती घेणार आहोत. विविध भाषा लिहिण्यासाठी विविध लिपींचा वापर केला जातो. जसे मराठी व हिंदी भाषा लिहिण्यासाठी “देवनागरी”, इंग्रजी भाषा लिहिण्यासाठी “रोमन” लिपी वापरतात. लिपिचा थेट संबंध लेखी भाषा प्रकाराशी आहे, म्हणून लिपीचं एक वेगळचं महत्व आहे. आपले विचार लिखित स्वरूपात इतरांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी लिपी मोलाची भूमिका बजावते.

लिपी म्हणजे काय? | What is a script?

लिपीचा शाब्दिक अर्थ लिहिणे किंवा चित्रण करणे असा आहे. ध्वनी लिहिण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या चिन्हांना लिपी म्हणतात.

 

लिपी हा माणसाच्या महान शोधांपैकी एक आहे. मानवाच्या विकासात, म्हणजेच मानवी सभ्यतेच्या विकासात, लेखन सर्वात महत्वाचे आहे.
माणसाची बोलण्याची कला, एकमेकांना समजून घेण्याची कला आणि लिहिण्याची कला मानवाला प्राण्यांपेक्षा श्रेष्ठ बनवते.

 

अरबी-फारसी व्यतिरीक्त भारतातील सध्याच्या सर्व लिपी ब्राह्मीपासून विकसित झाल्या आहेत. इतकेच नाही तर तिबेटी, सिंहली आणि दक्षिण-पूर्व आशियातील देशांतील अनेक लिपी ब्राह्मीपासून जन्माला आहेत. म्हणजे धर्माप्रमाणेच लिपीही देश आणि जातीच्या सीमा ओलांडत गेल्या. भारतातील काही प्राचीन लिपी पुढीलप्रमाणे

 

भारतातील प्राचीन लिपी | Ancient Scripts of India

सिंधू लिपी

सिंधू लिपी ही सिंधू संस्कृतीशी संबंधित लहान चिन्हांचा समूह आहे. तिला सिंधू-सरस्वती लिपी आणि हडप्पा लिपी असेही म्हणतात. ही लिपी ब्राह्मी लिपीची पूर्ववर्ती असल्याचे काही इतिहासकार सांगतात. लिपी हे बुस्ट्रोफेडॉन शैलीचे उदाहरण आहे कारण ती उजवीकडून डावीकडे आणि डावीकडून उजवीकडे लिहिली गेली होती.

 

ब्राह्मी लिपी

ब्राह्मी ही एक प्राचीन लिपी आहे जिथून अनेक आशियाई लिपी विकसित झाल्या आहेत. इतर दक्षिण आशियाई, आग्नेय आशियाई, तिबेटी आणि काही लोकांच्या मते, देवनागरीसह कोरियन लिपीचा विकासही यातूनच झाला आहे. 1937 मध्ये जेम्स प्रिन्सने प्रथम स्क्रिप्ट वाचली होती. प्राचीन ब्राह्मी लिपीची उत्कृष्ट उदाहरणे इ.स.पूर्व तिसऱ्या शतकात सम्राट अशोकाने (अशोक) बनवलेल्या शिलालेखांच्या रूपात अनेक ठिकाणी आढळतात.

 

खरोष्ठी लिपी

सिंधू लिपीनंतरची ही भारतातील प्राचीन लिपिपैकी एक आहे. जी उजवीकडून डावीकडे लिहिली गेली होती. शाहबाजगढ़ी आणि मानसेरा येथील सम्राट अशोकाचे शिलालेख खरोष्ठी लिपीत आहेत.

 

उत्तर-पश्चिम भारतातील गांधार संस्कृतीत याचा वापर केला जात होता आणि म्हणून तिला गांधारी लिपी असेही म्हणतात. या लिपीची उदाहरणे दगडी कलाकुसर, धातूपासून बनवलेली पत्रे, भांडी, नाणी, मूर्ती आणि बिर्जपत्र इत्यादींवर सापडली आहेत. खरोस्तीचे सर्वात जुने लेखन तक्षशिला आणि चार (पुष्कलावती) च्या आसपास सापडले आहे, परंतु त्याचे मुख्य क्षेत्र उत्तर पश्चिम भारत आणि पूर्व अफगाणिस्तान होते.

 

 

गुप्त लिपी

या लिपीला ब्राह्मी लिपी असेही म्हणतात. याचा उपयोग गुप्त काळात संस्कृत लिहिण्यासाठी केला जात असे. देवनागरी, गुरुमुखी, तिबेटी आणि बंगाली-आसामी लिपी या लिपीतून निर्माण झालेल्या आहेत.

 

 

शारदा लिपी

ही लिपी नवव्या शतकात पाश्चात्य ब्राह्मी लिपीतून उद्भवली आणि तिचा वापर भारतीय उपखंडाच्या उत्तर-पश्चिम भागापर्यंत मर्यादित होता. या लिपीची सुरुवात दहाव्या शतकात झाल्याचे ओझाजी सांगतात. नागरी लिपीप्रमाणेच शारदा लिपी देखील भ्रष्ट लिपीतून निर्माण झाली आहे असे त्यांचे मत आहे. त्यांच्या मते, शारदा लिपीचे सर्वात जुने लेखन सारा (चंबा, हिमाचल प्रदेश) येथून मिळालेली प्रशस्ती आहे आणि ती दहाव्या शतकातील आहे. ती काश्मिरी आणि गुरुमुखी (आता पंजाबी लिहिण्यासाठी वापरली जाते) लिपीत विकसित झाली.

 

 

नागरी लिपी

या लिपीतून देवनागरी, नंदीनगरी इत्यादी लिपी विकसित झाल्या आहेत. पूर्वी प्राकृत आणि संस्कृत भाषा लिहिण्यासाठी याचा वापर केला जात असे. ही लिपी ब्राह्मी लिपीतून विकसित झाली आहे. अलीकडील काही संशोधनातून असे दिसून आले आहे की ही लिपी प्राचीन भारतात गुजरातमध्ये 1 ते 4 व्या शतकात विकसित झाली होती.

 

 

देवनागरी लिपी | Devanagari Script

या लिपीचे मूळ प्राचीन ब्राह्मी कुटुंबात आहे. संस्कृत, पाली, हिंदी, मराठी, कोकणी, सिंधी, काश्मिरी, डोगरी, खास, नेपाळी भाषा (आणि इतर नेपाळी भाषा), तामाङ भाषा, गढवाली, बोडो, अंगिका, मगही, भोजपुरी, मैथिली, संथाली इत्यादी भाषा लिहिल्या जातात. देवनागरी लिपी (devanagari lipi) ही जगातील सर्वाधिक वापरल्या जाणार्‍या लिपींपैकी ही एक आहे.

 

 

कलिंग लिपी

7व्या ते 12व्या शतकात कलिंग प्रदेशात जी लिपी वापरली जात होती तिला कलिंग लिपी म्हणतात. कलिंग हे ओडिशाचे प्राचीन नाव आहे आणि ही लिपी ओरियाचे प्राचीन रूप लिहिण्यासाठी वापरली जात होती. या लिपीतही तीन शैली दिसतात. सुरुवातीच्या काळातील लेखनात मध्यदेशी आणि दक्षिणेचा प्रभाव दिसून येतो. अक्षरांच्या शेवटी घन फ्रेमवर्क दिसतात. सुरुवातीची अक्षरे काटकोनात आहेत. पण नंतर कन्नड-तेलुगू लिपीच्या प्रभावाखाली अक्षरे गोलाकार झालेली दिसतात.

 

११ व्या शतकातील शिलालेख नागरी लिपीतील आहेत. पोदागढ (आंध्र प्रदेश) येथून सापडलेल्या नल राजवंशाच्या शिलालेखांना चौकोनी टोके आहेत. नल वंशाचा हा एकमेव उपलब्ध शिलालेख आहे.

 

 

ग्रंथ लिपी

ही लिपी दक्षिण भारतातील प्राचीन लिपींपैकी एक आहे. त्यावर मल्याळम, तुलू आणि सिंहली लिपींचा प्रभाव आहे. या लिपीची दुसरी आवृत्ती, “पल्लव ग्रंथ”, पल्लव लोक वापरत होते, म्हणून या लिपीला “पल्लव लिपी” असेही म्हणतात. बर्माची मोन लिपी, इंडोनेशियाची जावानीज लिपी आणि ख्मेर लिपी यासारख्या बर्‍याच दक्षिण भारतीय लिपी या प्रकारातून प्राप्त झाल्या आहेत.

 

 

वट्टेलुटू लिपी

या लिपीवर ब्राह्मी लिपीचा मोठा प्रभाव आहे आणि काही इतिहासकारांचे म्हणणे आहे की ही लिपी ब्राह्मी लिपीतूनच विकसित झाली आहे. लेखन लेखनासाठी तमिळ आणि मल्याळमचा वापर केला जात असे.

 

 

कदंब लिपी

या लिपीला ‘पूर्व-प्राचीन कन्नड लिपी’ असेही म्हणतात. या लिपीपासून कन्नडमध्ये लेखन सुरू झाले. ही लिपी जवळजवळ कलिंग लिपीसारखीच आहे. या लिपीचा वापर संस्कृत, कोकणी, कन्नड आणि मराठी लिहिण्यासाठी केला जात असे.

 

मित्रांनो, तुम्हांला भारतातील प्राचीन लिपीचा लेख कसा वाटला. आशा आहे तुम्हांला हा लेख आवडला असेलच. जर तुम्हांला हा लेख आवडला असेल, तर कृपया आमच्या वेबसाइटला सबस्क्राइब करा. धन्यवाद!